Skóra głowy – budowa, funkcja i wpływ na wygląd włosów

Budowa skóry głowy

Powierzchnia skóry głowy to aż 3% z 2m² skóry naszego całego ciała. Jej temperatura wynosi około 34°C, a pH – blisko 5. Skóra składa się z 3 części: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej. Główną różnicą w stosunku do pozostałych obszarów ciała jest występowanie na skórze głowy dużej liczby gęsto rozmieszczonych mieszków włosowych – 200-300 na 1 cm², podczas gdy np. na ramieniu to tylko 10-15 na 1 cm². Poza tym:

• Produkcja sebum na skórze głowy jest bardziej obfita niż gdziekolwiek indziej na ciele – związane to jest z większą ilością gruczołów łojowych (nawet do 400 na 1 cm², podczas gdy na innych obszarach to ok. 50-100 na 1 cm²).
• Skóra głowy jest mocno unerwiona –  średnio znajduje się na niej 230 receptorów na 1 cm².
• owierzchnia skóry głowy jest zasiedlona przez grzyby, m.in. z gatunku Malassezia, oraz różne bakterie, które tworzą jej mikrobiom.
• est też rezerwuarem wilgoci – zawiera dwa razy więcej wody niż skóra w innych obszarach ciała.

Budowa skóry

1. Warstwa rogowa: najbardziej zewnętrzna część naskórka, która pełni funkcję ochronną. Zewnętrzna część tej warstwy stale się złuszcza.
2. Naskórek: warstwa, która ciągle się odnawia. Reguluje wymianę między światem zewnętrznym a naszym organizmem (wilgotność, temperatura). Komórki naskórka ulegają ciągłej odnowie – przesuwając się z najgłębszej warstwy podstawnej w kierunku powierzchni, aż do zrogowacenia, obumarcia i złuszczenia.
3. Skóra właściwa: warstwa tkanki łącznej, która zawiera gęstą sieć naczyń włosowatych, dzięki którym skóra jest wrażliwa na dotyk i zmiany temperatury.
4. Tkanka podskórna: warstwa tkanki tłuszczowej, która jest rezerwuarem składników odżywczych i chroni ciało przed czynnikami termicznymi i mechanicznymi amortyzując uszkodzenia.
5. Mieszek włosowy – lejkowate zagłębienie naskórka, w którym tkwi i z którego wyrasta włos. W górnej części mieszka włosowego umiejscowione są gruczoły łojowe.
6. Gruczoł łojowy – produkuje sebum, który dostaje się do mieszka włosowego i stąd wypływa na powierzchnię skóry, natłuszczając ją i chroniąc.

Cykl odnowy komórkowej – życie skóry

Można powiedzieć, że skóra żyje, ponieważ cały czas zachodzi w niej proces odnowy komórkowej kończący się złuszczeniem warstwy rogowej. Trwa on przez całe życie i obejmuje kilka etapów:

• Zaczyna się w głębi naskórka – tam powstają nowe komórki skóry, czyli keratynocyty.
• Migrują one w górę i ewoluują, tworząc kolejne warstwy naskórka.
• Ostatecznie docierają do powierzchni naskórka w postaci korneocytów, czyli płaskich komórek bez jądra komórkowego (zrogowaciałych). Tam ulegają naturalnemu złuszczeniu.

Czy wiesz, że…

Cały cykl odnowy komórkowej trwa około 26-28 dni. Jednak na skórze głowy proces ten często zachodzi szybciej niż na innych częściach ciała. Jest to spowodowane licznymi czynnikami mechanicznymi lub termicznymi, na jakie jest narażona skóra głowy każdego dnia, np. tarcie ręcznikiem, szczotkowanie czy suszenie włosów. Z tego powodu żywotność komórek skóry głowy wynosi tylko 10 dni. Rozmiar korneocytów i szybkość odnawiania się komórek są wzajemnie zależne. Im szybciej zachodzi cykl odnowy komórkowej, tym mniejsze są korneocyty.

Nadmierne złuszczanie…

Gdy cykl odnowy komórkowej mocno przyspiesza (np. do 7-9 dni), zostaje zaburzony proces dojrzewania komórki. Korneocyty nie są wtedy złuszczane na czas i gromadzą się na powierzchni skóry głowy, co jest widoczne jako łupież.

Dowiedz się więcej o przyczynach łupieżu

Topografia skóry głowy

Podobnie jak globus, skóra głowy ma własną topografię! Na podstawie ułożenia 6 głównych kości czaszki (czołowej, potylicznej, dwóch ciemieniowych i dwóch skroniowych) skórę głowy można podzielić na cztery strefy:

• czołową,
• ciemieniową,
• skroniową,
• potyliczną.

Wierzchołek zlokalizowany na czubku głowy jest częścią strefy ciemieniowej. Gęstość włosów nie rozkłada się równomiernie na całej powierzchni głowy. W ten sposób możliwe jest mapowanie lokalizacji dla różnych kształtów implantów włosów. Na przykład na wierzchołku implantowane włosy wyglądają jak wir.

Skórę głowy można podzielić na 4 obszary: czołową, ciemieniową, skroniową i potyliczną

Jakie funkcje pełni skóra głowy?

Przede wszystkim: ochrona!
Skóra głowy chroni coś, co mamy najcenniejszego – nasz mózg. Tworzy stabilny system kilku barier ochronnych:

• Po pierwsze: włosy, które stanowią pierwszą linię obrony.
• Po drugie: płaszcz hydrolipidowy, do dziś nie do końca poznany, mimo że od lat jest obszarem zainteresowania wielu naukowców.
• Po trzecie: warstwa rogowa, która pokrywa naskórek tworząc ochronny „pancerz”.

Funkcja ochronna włosów

Włosy chronią skórę głowy przed szkodliwym wpływem czynników środowiskowych, przede wszystkim promieniowaniem UV czy wysokimi temperaturami. Jednak ochrona nie jest doskonała, ponieważ ujścia mieszków włosowych umożliwiają wnikanie substancji mikroskopijnych rozmiarów, takich jak bakterie, grzyby czy zanieczyszczenia i pyły obecne w smogu.

Sprawdź, czy skóra głowy jest chroniona przed promieniowaniem UV

Płaszcz hydrolipidowy

Na wierzchu warstwy rogowej znajduje się płaszcz hydrolipidowy, stanowiący drugą barierę przed czynnikami zewnętrznymi.

• Jest to mieszanina substnacji wydzielanych przez gruczoły łojowe (sebum) i potowe (pot).
• Zmniejsza transepidermalną ucieczkę wody z naskórka, spowalniając jej parowanie.
• Jego część lipidowa pełni bardzo ważną funkcję, ponieważ zatrzymuje higroskopijne (a więc wchłaniające wilgoć) substancje w warstwie rogowej, dzięki czemu zapewnia utrzymanie w skórze odpowiedniego poziomu wilgoci. Są to m.in. aminokwasy, mocznik, sole mineralne, mikroelementy, kwas moczowy, a więc substancje tworzące NMF – naturalny czynnik nawilżający.
• Płaszcz hydrolipidowy chroni również przed potencjalnie patogennymi drobnoustrojami poprzez utrzymywanie na skórze zdrowego mikrobiomu (a więc równowagi mikrobiologicznej skóry), co zapobiega kolonizacji „złych” bakterii.

Warstwa rogowa

W rzeczywistości naskórek skóry głowy nie ma bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem. Uniemożliwia mu to warstwa rogowa, która ogranicza wymianę między środowiskiem a tkankami biologicznymi. Właśnie dlatego skóra głowy ma naturalnie niską przepuszczalność gazu i cieczy, dzięki czemu jest bardziej odporna na agresywne substancje chemiczne.

Warstwa rogowa składa się z martwych komórek skóry (korneocytów), pozbawionych aktywności biologicznej i jądra komórkowego. Ich płaski kształt i nieregularne ułożenie powodują, że korneocyty stanowią idealne siedlisko dla żywych mikroorganizmów. Cement lipidowy utrzymuje martwe komórki obok siebie, a ciasne połączenia (korneosomy) wzmacniają tę sieć, co daje efekt szczelnej bariery ochronnej.

Podsumowując, skóra głowy pełni następujące funkcje:

• mechaniczna odsłona przed czynnikami zewnętrznymi – dzięki swojej warstwowej budowie,
• funkcja termoregulacyjna – poprzez układ naczyniowy skóry i gruczoły potowe,
• bariera chemiczna – mieszanina łoju, potu i keratyny naskórka tworzy na powierzchni skóry cienki film hydrolipidowy, chroniący skórę przed drobnoustrojami, substancjami chemicznymi i wysuszeniem,
• amortyzuje siły działające od zewnątrz, np. uderzenia, ucisk – poprzez włókna kolagnowego i podściółkę tłuszczową,
• osłania narządy wewnętrzne,
• bierze udział w produkcji barwnika (znajdują się w niej melanocyty, czyli komórki produkujące melaninę), który stanowi naturalną ochronę przed promieniami UV,
• bierze udział w metabolizmie białek, tłuszczy, węglowodanów, hormonów i witamin,
• syntetyzuje witaminę D,
• reguluje równowagę wodno-elektrolitową,
• ma zdolność resorpcji (ograniczonego i kontrolowanego wchłaniania), np. niektórych witamin i substancji aktywnych, co jest wykorzystywane w kosmetologii.

Co głównie szkodzi skórze głowy?

Skóra głowy podlega zupełnie innym uszkodzeniom niż skóra na ciele. Wystawiana jest bowiem często na agresywne czynniki mechaniczne, chemiczne i termiczne, takie jak:

• tarcie ręcznikiem,
• szczotkowanie, czesanie,
• gorące powietrze z suszarki, stylizacja z użyciem lokówki bądź prostownicy,
• upinanie, zaplatanie, ściąganie, a więc uszkodzenia mechaniczne spowodowane gumkami, spinkami i wsuwkami,
• nieodpowiednie produkty pielęgnacyjne i stylizacyjne (np. żele, lakiery, pasty mogące zatykać ujścia gruczołów łojowych).

Dlatego konieczne jest zabezpieczanie jej przed pełnym spektrum agresorów, tj.:

• czynnikami mechanicznymi i chemicznymi,
• patogennymi drobnoustrojami,
• promieniowaniem słonecznym,
• zmianami temperatur, które zwiększają ryzyko odwodnienia.

Skóra głowy – źródło wody

Skóra na głowie nie przesusza się tak szybko jak w innych partiach ciała, ponieważ jej poziom nawilżenia jest dwukrotnie wyższy.

• Największa zawartość wody znajduje się w skórze właściwej (80%) i maleje wraz z wiekiem.
• W warstwie rogowej znajduje się ok. 10% wody. Od poziomu nawodnienia zależy kondycja i jędrność skóry na głowie.
• Jeśli nawilżenie spada poniżej 10%, dochodzi do osłabienia warstwy rogowej i tym samej pogorszenia jędrności i elastyczności skóry.

Nigdy nie wysychające źródło...

Można powiedzieć, że skóra nawilża się od środka. Woda bowiem jest stale doprowadzana do skóry właściwej poprzez naczynia krwionośne i dopiero stąd przedostaje się do wierzchnich warstw naskórka na zasadzie różnicy stężeń osmotycznych, a następnie w ciągły sposób odparowuje z szybkością zależną od warunków zewnętrznych i sprawności działania skórnych mechanizmów hamujących transepidermalną utratę wody. Skóra nie jest więc w stanie pobrać wilgoci z zewnątrz – tylko w ekstremalnych sytuacjach jej niewielka ilość może przedostać się do warstwy rogowej, na przykład podczas długotrwałej kąpieli.

Naskórek nie czerpie wilgoci z zewnątrz, tylko z głębszych warstw skóry

TEWL - co to jest?

TEWL (od ang. transepidermal water loss) to transepidermalna (przeznaskórkowa) utrata wody. Woda związana w skórze właściwej powoli przesuwa się ku górze, do wyższych warstw naskórka i warstwy rogowej, skąd odparowuje – średnio w ilości 300-400 ml na dzień (z całej powierzchni skóry). Jeśli zachowana jest równowaga między dyfuzją wody ze skóry właściwej a jej odparowywaniem – skóra pozostaje w dobrej kondycji. Jeśli jednak wilgoć odparowuje szybciej, niż zachodzi proces jej dostarczania z głębszych warstw – skóra ulega przesuszeniu.

Mechanizmy regulujące nawilżenie skóry

Skóra zachowuje odpowiedni poziom nawilżenia dzięki naturalnym mechanizmom hamującym utratę wilgoci, przede wszystkim takim, jak:

• funkcja bariery hydrolipidowej – barierę nieprzenikliwą dla wody stanowią lipidy obecne w naskórku, takie jak ceramidy, fosfolipidy i kwasy tłuszczowe (tworzące tzw. cement międzykomórkowy),
• zatrzymywanie wody – tak działa przede wszystkim NMF (naturalny czynnik nawilżający), który wiąże wodę w komórkach warstwy rogowej. Jest koncentratem kilku higroskopijnych substancji, takich jak aminokwasy, mocznik, kwasy organiczne, glicerol, sole mineralne i cukry proste.

Zdrowa skóra głowy

Zdrowie skóry jest zależne przede wszystkim od trzech czynników:

• Mikrobiom – każdy centymetr kwadratowy skóry głowy zamieszkuje od 10 tys. do nawet 100 mln drobnoustrojów: bakterii (przede wszystkim z gatunku Propionibacterium Acnes – od niedawna noszącego nazwę Cutibacterium Acnes, oraz Staphylococci) i drożdżaków Malassezia.
• Kompozycja sebum – sebum jest produkowane przez gruczoły łojowe i wyprowadzane na powierzchnię skóry poprzez mieszki włosowe. Warstwa rogowa naskórka pochłania duże ilości sebum, jak gąbka. To dlatego łuski pokrywające skórę głowy z objawami łupieżu gromadzą duże ilości łoju. Łupież pojawia się zwykle po okresie dojrzewania, gdy skóra zaczyna się przetłuszczać.
• Bariera ochronna skóry – najbardziej wierzchnia warstwa rogowa naskórka pełni funkcję bariery ochronnej przed czynnikami zewnętrznymi i przed utratą wilgoci. Kiedy zaburzone zostaje jej funkcjonowanie, skóra staje się bardziej podatna na łupież i łojotokowe zapalenie skóry.

Zobacz też, czym dokładnie jest mikrobiom.

Równowaga mikrobiomu zapewnia skórze zdrowie (fot. Mikrobiom)

Mechaniczne uszkodzenia skóry głowy

Skóra głowy każdego dnia jest narażana na działanie czynników mechanicznych związanych przede wszystkim z jej pocieraniem, np. podczas czesania szczotką lub grzebieniem, osuszaniem ręcznikiem czy drapaniem podczas mycia szamponem. Uszkodzeniu ulegają wtedy zewnętrzne warstwy łodygi włosa. Skóra poddawana częstemu tarciu – na jakimkolwiek obszarze ciała, np. na dłoniach czy podeszwach – reaguje pogrubieniem naskórka, w ten sposób powstają np. zrogowaciałe pięty. Skóra głowy posiada dokładnie taki sam mechanizm obronny, co powoduje, że agresywne czynniki mechaniczne mogą przyczyniać się np. do powstawania łupieżu. Gdy do tego dojdzie jeszcze działanie zbyt wysokiej temperatury (np. podczas suszenia głowy), skóra głowy ulega przesuszeniu – może pojawić się jej swędzenie i nasilone złuszczanie. Z tego powodu skóra głowy nie jest łatwa w pielęgnacji. Delikatny masaż oraz aplikacja produktów nawilżających mogą być cenną pomocą w redukcji nieprzyjemnych odczuć i objawów. Wszystkie zabiegi pielęgnacyjne i stylizacyjne przeprowadzone na skórze głowy powinny być bardzo łagodne i ostrożne.

Suszenie gorącym powietrzem niszczy włosy

Receptory obecne na skórze głowy

Skóra jest też narządem biorącym udział w odbieraniu bodźców (np. dotyku, bólu czy temperatury) ze świata zewnętrznego poprzez obecne w niej receptory i włókna nerwowe. Są to zakończenia nerwów czuciowych, które przesyłają odebrane impulsy do ośrodkowego układu nerwowego. Ze względu na rodzaj odbieranego bodźca receptory można podzielić na:

• mechaniczne (mechanoreceptory) – odpowiedzialne za odczucie dotyku czy ucisku,
• termiczne (termoreceptory) – reagujące na zmiany temperatury,
• bólowe.

W skórze nieowłosionej występuje większe zagęszczenie receptorów reagujących na dotyk, ucisk, ciepło i zimno. Są to: zakończenia nerwowe wolne oraz zamknięte (w torebce z tkanki łącznej). W skórze owłosionej, na głowie, receptorów jest mniej, ale za sprawą receptorów mieszków włosowych, które stanowią splot zakończeń włókien nerwowych otaczających cebulkę włosa, jest ona bardzo wrażliwa. Przejawem wrażliwości („czułości”) skóry głowy są pojawiające się często odczucia jej ściągania, swędzenia czy pieczenia. Bardziej są na to podatne kobiety, a wiek wpływa na intensywność odczuć (maleje wraz z wiekiem) – jak wykazało badanie epidemiologiczne przeprowadzone w Wielkiej Brytanii na grupie 14 300 osób.

• Skóra głowy ma bardzo gęste unerwienie, które obejmuje nawet najbardziej powierzchniowe warstwy naskórka. Na 1 cm² skóry znajduje się średnio 230 receptorów!
• Na skórze głowy znajdują się też zakończenia włókien nerwowych – zarówno w skórze właściwej, jak i naskórku, które wraz z receptorami tworzą prawdziwy wszechświat doznań, przechwytując sygnały zewnętrzne i przekazując informację o nich do mózgu.

Skóra głowy jest mocno unerwiona

Wolne zakończenia nerwowe:

Nie bez powodu nazywane są „wolnymi”, ponieważ są to nieosłonięte zakończenia włókien nerwowych, które mają zdolność odczuwania temperatury, bodźców mechanicznych (dotyk, nacisk, rozciąganie) oraz bólu – są więc takimi pierwotnymi czujnikami dotykowymi. Wolne zakończenia nerwowe docierają ze skóry właściwej do najbardziej zewnętrznej warstwy naskórka poprzez liczne rozgałęzienia. Otaczają też mieszek włosowy, tworząc gęstą sieć zdolną do wykrycia ruchu włosów (dlatego czujemy wiatr we włosach)! Natomiast „enkapsulowane” (zamknięte) receptory, które wyglądają tak, jakby ich zakończenie zostało spłaszczone jak kapsuła, sięgają aż do tkanki podskórnej (najgłębszej warstwy skóry) i reagują przede wszystkim na ucisk.

Skąd te odczucia?

Kiedy pojawia się bodziec zewnętrzny (np. ucisk), zakończenie nerwu reaguje i wysyła impuls do najbliższego neuronu. Impuls z neuronu do neuronu jest przekazywany poprzez uwolnienie substancji chemicznej (neuroprzekaźnika) i przewodzony przez synapsy do mózgu. Mózg następnie przetwarza tę zakodowaną informację na odczucia.

Skóra głowy – idealny ekosystem

Ludzką skórę głowy należy postrzegać jako idealny model ekosystemu skóry, z zachodzącymi w nim wieloma interakcjami biochemicznymi, fizjologicznymi i mikrobiologicznymi. Powierzchnia skóry głowy jest bogatym i złożonym mikroekosystemem, który „żyje” – cały czas zachodzą na nim liczne procesy komórkowe i neuronowe. Stale pokryta jest potem, łojem i produktami ubocznymi odnowy komórkowej naskórka, które „żywią” obfitą florę bakteryjną skóry tworzącą jej naturalny mikrobiom (bakterie i drożdże). Jeśli dojdzie do zaburzenia wzajemnych relacji w tym ekosystemie, pojawiają się problemy – najlepszym przykładem jest tutaj łupież. Wskutek szybszej odnowy komórkowej dochodzi wtedy do powstania zgrubiałej, „luźnej” warstwy rogowej, a proces jej złuszczania jest obserwowany jako sypiące się łuski łupieżu – u prawie wszystkich osób, bez względu na płeć lub pochodzenie etniczne, proces ten przebiega podobnie. Dlatego poznając dokładnie sposób działania tego ekosystemu, można jeszcze lepiej kontrolować jego zdrowie i pielęgnację.

Mocne, gęste włosy oznaczają, że skóra głowy jest zdrowa. Jaką pełni ona dokładnie funkcję, jak jest zbudowana i w jaki sposób ją pielęgnować, aby zapewnić włosom optymalne warunki do wzrostu? Wyjaśniamy!