Mikrobiom - drugie życie skóry

Mikrobiom, mikrobiota czy mikroflora?

Mikrobiom oznacza wszystkie mikroorganizmy, które dzielą z nami przestrzeń życiową od chwili narodzin, a więc przede wszystkim bakterie, grzyby, archea i wirusy. Są one fizjologicznym elementem ludzkiego organizmu – niezbędnym do jego prawidłowego funkcjonowania. Termin ten wprowadził w 2001 roku laureat nagrody Nobla – Joshua Lederberg, określając nim zbiór genomów wszystkich drobnoustrojów (komensalnych, symbiotycznych i chorobotwórczych) zasiedlających organizm człowieka. Gdy mówimy o zbiorze wszystkich mikroorganizmów jako komórek, używa się określenia „mikrobiota”. Natomiast „mikroflora” to dawne określenie, pochodzące z czasów, gdy większość mikroorganizmów klasyfikowano do królestwa roślin. Używa się go też do populacji samych bakterii (flora/mikroflora bakteryjna).

Mikrobiom skóry głowy

Skład jakościowy i ilościowy mikrobiomu skóry zależy nie tylko od indywidualnych uwarunkowań, płci i wieku (mikrobiom każdego człowieka jest inny i niepowtarzalny), ale także od zróżnicowania anatomicznego różnych obszarów ciała i związanych z nimi właściwości fizjologicznych skóry. Każdy cm² skóry zamieszkują miliardy mikroorganizmów – głowa jest najbardziej zaludniona (10⁶/cm²) ze względu na sprzyjające warunki:

• wysoką wilgotność (pot),
• wyższą temperaturę (niż na nieowłosionych obszarach),
• wydzielanie sebum stanowiącego doskonałą pożywkę dla bakterii i grzybów.

Dla porównania na wystawionej na duże wahania temperatury skórze rąk czy dłoni ilość drobnoustrojów jest mniejsza (na skórze przedramion znajduje się ich „tylko” 10³/cm²). Na całym ciele znajduje się ok. 10¹² mikroorganizmów, co oznacza, że na skórze głowy bytuje około 1/10 000 całej tej populacji!

Przyjazny ekosystem

Prawie połowa populacji mikroorganizmów żyjących na skórze głowy to drożdżaki z gatunku Malassezia, które kolonizują przede wszystkim okolice łojotokowe. Dzięki warstwie lipidów i produkcji sebum skóra głowy jest idealnym środowiskiem dla ich rozwoju. Malassezia dzieli je z bakteriami, takimi jak Staphylococcus epidermidis i Propionibacterium acnes, obecnie znanymi jako Cutibacterium acnes – bakteria ta zaczyna dominować w składzie skóry w okresie dojrzewania i to właśnie ona jest odpowiedzialna za powstawanie trądziku. W składzie mikrobiomu skóry znajdują się też wirusy oraz roztocze w postaci nużeńca ludzkiego (Demodex), mikroskopijnego pajęczaka o wielkości 0,1-0,4 mm bytującego wszędzie tam, gdzie skóra jest tłusta (policzki, czoło, nos), a także w mieszkach włosowych (rzęsy, brwi i włosy). W przypadku łojotoku jego proliferacja może być nadmierna i powodować podrażnienia oraz rumień skóry (sprzyjając rozwojowi trądziku różowatego), szczególnie u osób z wrażliwym układem odpornościowym. Ogólnie rzecz jednak biorąc, ten malutki pasożyt w większości przypadków nie powoduje żadnych problemów ze skórą. Przejściowa mikroflora, potencjalnie patogenna, przenoszona drogą kontaktową lub drogą powietrzną, występuje na skórze głowy w niewielkich ilościach i łatwo ją wyeliminować za pomocą regularnego mycia.

Jakie funkcje pełni mikrobiom skóry?

Jeśli skóra głowy jest zdrowa, pozostające w równowadze bakterie i grzyby mikrobiomu przede wszystkim:

• Chronią skórę przed kolonizacją patogenną mikroflorą – przyjazne naszej skórze mikroorganizmy biorą udział w syntezie enzymów i innych substancji przeciwdrobnoustrojowych, hamując w ten sposób namnażanie innych, wrogich nam bakterii i patogenów. Walcząc o składniki odżywcze i miejsce na powierzchni skóry, nie pozwalają się na niej osiedlać „obcym”, jednocześnie ostrzegają o nich układ odpornościowy, co uruchamia mechanizmy obronne całego organizmu.
• Wzmacniają barierę ochronną skóry – rozkładając pot i sebum do naturalnych substancji nawilżających uszczelniają barierę naskórka, dzięki czemu zapewniają nie tylko równowagę hydrolipidową, ale też lepszą odporność skóry na szkodliwy wpływ czynników zewnętrznych, takich jak promienie UV czy zanieczyszczenia.
• Pomagają utrzymać prawidłowe pH skóry – to bardzo ważne dla zachowania równowagi skóry, w tym prawidłowy przebieg procesów złuszczania i odnowy naskórka (ich zaburzenie może mieć wpływ na pojawienie się problemów dermatologicznych, takich jak łupież).

Zaburzenie równowagi mikrobiomu

Do głównych czynników mogących prowadzić do zaburzenia równowagi owłosionej skóry głowy należą:

• stany zapalne skóry,
• naruszenie bariery ochronnej skóry,
• zaburzenia hormonalne,
• różne choroby, np. endokrynologiczne i immunologiczne,
• stosowanie antybiotyków,
• nieodpowiednia dieta, zwłaszcza bogata w cukier,
• przewlekły stres,
• nieodpowiednia pielęgnacja, brak higieny, stosowanie agresywnych kosmetyków i detergentów,
• warunki środowiskowe (zanieczyszczenia, promienie UV).

Wiele chorób skóry jest powiązanych z zaburzeniem homeostazy jej mikrobiomu: atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, trądzik pospolity, trądzik różowaty, ŁZS. W przypadku skóry głowy to przede wszystkim łojotokowe zapalenie skóry głowy oraz łupież, będący efektem nadmiernego, aż 10-krotnie zwiększonego namnażania się grzybów z gatunku Malassezia, występujący przy braku równowagi trzech czynników:

• modyfikacja składu sebum obecnego na głowie,
• niezrównoważony mikrobiom,
• upośledzenie funkcji bariery naskórkowej.

Jak do tego dochodzi i dlaczego na skórze pojawiają się łuszczące się płatki naskórka? Sebum produkowane przez gruczoły łojowe składa się z kwasów tłuszczowych, trójglicerydów, cholesterolu, skwalanu, estrów steroli i estrów woskowych. Drożdżaki z gatunku Malassezia żywią się trójglicerydami obecnymi na skórze głowy, zaburzając strukturę lipidów – zwłaszcza gdy występują warunki do ich większego niż normalnie namnażania. Uwolnione w ten sposób kwasy tłuszczowe (takie jak kwas palmitynowy, kwas mirystynowy, kwas stearynowy i kwas heptadekanowy) odgrywają bowiem kluczową rolę w powstawaniu reakcji drażniących, które biorą udział w nieprawidłowo przyspieszonym procesie fizjologicznej odnowy komórek naskórka, co objawia się m.in. nadmiernie łuszczącą się skórą i stanem zapalnym w przebiegu łupieżu bądź – często mu towarzyszącego – łojotokowego zapalenia skóry głowy. Badania wykazują, że wpływ na powstawanie łupieżu mogą oprócz drożdżaków mieć też bakterie bytujące na skórze głowy, a dokładnie niewystarczająca ilość bakterii beztlenowych Propionibacterium przy jednoczesnym nadmiarze bakterii tlenowych Staphylococcus.¹

Jak przywrócić skórze prawidłowy mikrobiom?

Przede wszystkim stosując odpowiednią pielęgnację – chodzi o to, aby skóra zachowała prawidłowe pH, a jej bariera hydrolipidowa była szczelna i odporna. Są też dostępne kosmetyki wzbogacone w probiotyki i prebiotyki, które przyczyniają się do odnowy prawidłowego mikrobiomu na skórze – głównie wykorzystywane w pielęgnacji twarzy i ciała. 

W przypadku skóry głowy i łupieżu należy stosować odpowiednie szampony przeciwłupieżowe, które z jednej strony dzięki zawartości składników przeciwgrzybiczych hamują namnażanie grzyba Malassezia, a z drugiej wzmacniają właściwości ochronne skóry i łagodzą stany zapalne, przywracając skórze równowagę. Są one bogate także w składniki przeciwzapalne, przeciwświądowe i keratolityczne. Należy unikać zbyt agresywnych preparatów oraz zabiegów mogących w sposób mechaniczny bądź chemiczny zaburzać funkcje ochronne skóry, prowadzić do jej przesuszenia i uwrażliwienia oraz stanów zapalnych. Pamiętaj, że szampon przeciwłupieżowy powinien być dobrany do indywidualnych potrzeb skóry głowy i rodzaju łupieżu – inny stosujemy do jego ciężkiej postaci łojotokowej, a inny do skóry wrażliwej i delikatnej oraz łupieżu suchego.

Warto wiedzieć: probiotyki, prebiotyki, synbiotyki

Mówiąc o mikrobiomie – nie tylko skóry, ale w ogóle całego organizmu– nie można nie wspomnieć o składnikach (w żywności, suplementacji czy kosmetykach), które pomagają przywrócić jego właściwy skład i równowagę. To powszechnie stosowane:

• Probiotyki – są to wyselekcjonowane kultury dobrych bakterii lub drożdży, które pomagają odbudować równowagę mikrobiomu.
• Prebiotyki – to źródło pożywienia dla bakterii i grzybów, które stymuluje ich wzrost na skórze.
• Synbiotyki – połączenie probiotyku i prebiotyku, stosowane przede wszystkim w kosmetykach.

Przypisy:
¹Xu Z, Wang Z, Yuan C, Liu X, Yang F, Wang T, Wang J, Manabe K, Qin O, Wang X, Zhang Y. Dandruff is associated with the conjoined interactions between host and microorganisms. Scienti c Reports 2016, vol. 6, on-line (dostęp: 22.02.2019).

Każdy centymetr ludzkiej skóry zamieszkują miliardy mikroorganizmów. Ich obecność jest dla nas korzystna, ponieważ chronią skórę przed patogennymi mikroorganizmami i wspierają jej funkcje barierowe. Każdy z nas ma swój własny, niepowtarzalny mikrobiom. Dlaczego jest tak ważny dla zdrowej skóry głowy i co się dzieje, gdy dojdzie do zaburzenia jego równowagi?